Thử nghĩ những yếu tố làm nên thơ hay

Chng ch cho danh hiu nh th l nhng bi th hay. Nhng th no l th hay? Tr li cu hi ny khng n gin v kh m c c s nht tr.

Trc ht l do s phn ha v th hiu, quan im thm m. Lu Hip (485-520) nh thi hc c Trung Hoa ni v iu ny trong tc phm ni ting “Vn tm iu long”: Ngi khng khi gp c m iu kch ngang th v nhp. Ngi hm sc gp bi vn cht ch c theo i. Ngi hi ht thy vn chng mu m rung ng. Ngi a tn k c cu th l c thch nghe. Hp mnh th ngi khen, khc mnh th b mc.

Quan nim v th v th hay c tnh lch s. Mi thi i quan nim th mi khc. Hng ngn nm Trung i, chu nh hng ca m hc c Trung Hoa ng cha ta yn tm lm th bng ch Hn, ri sau bng ch Nm vi hnh thc th ng khun mu, nim lut cht ch, ng i. Tip xc vi vn ho phng Ty, Phong tro Th mi 1932-1945 lm mt cuc cch mng thi ca, a th Vit Nam vo thi k hin i. Tnh sng to c t ln hng u:

-Lng rng qu chng chu khung no ht
Chn t do p phng c hng ro
-Khinh r khun mn, b li quen.
(Xun Diu)

Thi chng ta ang sng s phn ha v th hiu, quan im thm m cng tr nn v cng phc tp. Bn cnh khi cnh ca rng m, cc quan im, trng phi th th gii cng theo m nh hng vo Vit Nam. Nhng tranh lun quyt lit xung quanh cc xu hng th hin i, hu hin i, tn hnh thc…trong nhng nm qua cho thy iu .

Tuy vy, cng li phi tha nhn rng, th d c hng ngn vn nhnh pht trin th vn c chung bn cht l ngh thut ngn t. C th k ra my tiu ch tr thnh bn cht ca th phn bit vi nhng vn bn khng phi l th v phn bit vi cc loi hnh ngh thut ngn t khc. l th phi c nhc tnh, phi giu tnh ngh thut, kt hp, t chc ngn t theo nguyn tc l ha Trn c s chung y c khong t do mnh mng cho sng to. C bao nhiu nh th chn chnh th cng c by nhiu cch cm nhn th gii, cm nhn con ngi v cch th hin ngh thut khc nhau, to nn s a dng, phong ph mun mt ca th. Nhng s a dng khng loi tr ci chung trong quan nim v th hay. C ngi ni rt th v rng ngi p u cng ly c chng, l th hay th th no cng s c tip nhn. Cc hin tng phc tp nh th Hn Mc T, Bch Kh t s tri m ca Hoi Thanh, Ch Lan Vin dn dn c ng o ngi c tn thng.
im gp g trong quan nim v th hay, theo chng ti l xut pht t nguyn l tnh nhn bn: Khng c g thuc v con ngi li xa l i vi ti v Ngh thut sng to theo quy lut ca ci p.Th hay d cao siu, tn k n my cng s n c vi c gi nh kh nng ng cm k diu ca con ngi, trc ht l ca nhng ngi c cm quan tinh t v am hiu th ca hng u.

Th v cng phong ph, a dng. C th hay mt cch gin d, trong sng. Li c th hay trong s phc tp, khng d hiu. Tht l thin hnh, vn trng. Nhng ti cho rng th hay l th giu cht nhn bn , c nhng tng minh trit v i sng, v c sng to v thi php. Bi th hay l khi “c th xc ng, ngh th su xa” vi nhng d m, d v khng cng.

Bi th hay l mt sinh th ngh thut ton vn. Mi bi th hay c mt v ring, c o, khng lp li. C th ni n nhng yu t chnh lm nn th hay nh sau.

1. Th hay l khi c ni dung tr tnh giu tnh nhn bn v mi l

Nhng g xut pht t tri tim mi n c vi tri tim. Cc thi i i qua nhng tri tim con ngi c nhng hng s, trong c s xc ng trc tnh ngi.

c ln ca tri t l lng hiu sinh. Nim hnh phc, tnh yu ca con ngi vi con ngi, ca con ngi vi thin nhin tt yu l ni dung tr tnh ca th ca. Nhng mi l mt na s tht i sng. Nhn mt pha khc th chin tranh, ngho kh, bnh tt, tai ng, t bit sinh ly lun rnh rp, vy ba kip ngi. Khng phi ngu nhin m ngi ta ni i l b kh. Con ngi xng ng l i tng ngi ca ng thi cng l i tng cm thng, thng xt, nng . Thi ho Php Alfred De Musset vit:

Khng g lm ta ln ln bng nhng ni au
Vn th au thng l vn th p nht.

“Truyn Kiu”, “Vn t thp loi chng sinh” ca Nguyn Du l nhng ting ku t rut thng xt cho nhng kip ngi “trong trng d ti tm tri t”.

C nhng hin tng th nht thi c cao, tn tng nhng v lu di khng tc phm no c gi l ln, l hay m li xa ri tnh nhn bn.

Th hay c sng to theo quy lut ca ci p, nhng l ci p mi. Ch Lan Vin vit: Phn chia b ci th bng hai ch mi, c chng c ngha g. Nh th Nga A. Voznesensky (1933-2010) cng cho rng: Khng c mi v c, ch c ti v bt ti m thi. Ai c ti th ngi mi. Theo chng ti, vn khng n gin nh vy. Cng mt c gi p nhng vn o t thn, nn thng, quai thao v din mt 2018 cho ta hai v p khc nhau: Mt ci p thuc v qu kh v mt ci p ca hm nay. Th cng vy. C ni dung thi i th cng c hnh thc ca thi i.

Nh th l ngi khng chu nhn cuc sng theo l phi thng thng tr nn quen thuc, so mn. i tng cng ph thng trc ca th l s rp khun, my mc ca t duy, ca cch cm, cch ngh, cch vit m ngi ta sa vo mt cch t ng, nhiu khi khng t bit. Th phi gy c hiu ng tm l ngc nhin, th v v khm phc ngi tip nhn: Ngc nhin kh nng nhn ra ci mi ni th gii quen thuc, ngc nhin kh nng ni rng tnh nhn bn ca con ngi. Bi th “Ti yu em” ca A. Pushkine l mt v d. Vt ln s thng tnh cu th: “Cu cho em c ngi tnh nh anh yu em” ca Thi ho s mi mi c ghi nh. n tng mi l cng tht m nt vi bi th “Ngp ngng” ca H Dznh:

“Em c hn nhng em ng n nh”.

Ma Xun l ma m u mt nm nhng vi Xun Diu th “Xun khng ma”…Ch Lan Vin bn v th y v tuyn ngn: “Lm th l lm s phi thng”.

Lm th l va t ni vi mnh, va gi n ngi nghe, ngi c mt thng ip. Thng ip y c th l mt cm xc, mt tm trng, mt suy ngh c tnh minh trit, mt kinh nghim thm m v cuc sng, con ngi v v bn thn ngn ng. Vn l nhng thng ip y phi thc s mi m. Bi th dn gian “Con cc” l bim ha in hnh v loi th d, khng c thng ip g ng ni.

2. Bi th hay l khi c cu trc t th c o

V tm quan trng ca t th, Xun Diu vit: Ngn t, li ch, vn rt quan trng, bi th l ngh thut ca ngn ng. Tuy nhin, l ci quan trng th hai. M ci quan trng th nht lm rng ct cho tt c l ci t th, n ch o c bi. Lm th kh nht l tm t.

Cu trc t th l kt qu ca t duy sng to, l m hnh ngh thut tng qut lm cho mi thnh phn, yu t u tp trung cho ngh thut, cho ch ca bi th. Nh th Anh S.Koleridg (1772-1834) cho rng: Mt bi th hay l nhng ngn t sng gi trong mt cu trc hon ho. T th cho thy rt r ti nng sng to ca nh th. Ti nh mi mt bi th chng chin tranh pht xt ca nh th c Bertolt Brecht ch gm 2 cu:

Hm nay nhng la i yu nhau
Ngy mai nhng a tr m ci ra i.

Ci gm vo tr nh ta l cu trc t th c o ca bi th.
T th phong ph, a dng do sng to l thuc tnh ca th. Yu cu l tng l mi bi th phi c mt cu trc t th c o, khng lp li. Tuy nhin trong thc tin sng to th ta thng gp mt s kiu cu trc t th nh:

-Cu trc t th qui np

nhng bi th c mc ch thuyt phc ngi c mt tng no , cu trc t th thng c dng vn ng t c th n khi qut. Bi th “Ting bom Seng Phan” (Phm Tin Dut) l mt th d tiu biu.

-Cu trc t th din dch

Nh th a ra mt nhn nh khi qut v cuc sng, con ngi ri din dch bng nhiu th nh nhng lun im nhm thuyt phc ngi c. Tiu biu l bi th “T quc bao gi p th ny chng?” ca Ch Lan Vin.

-Cu trc t th i lp

T th dng i lp c tc dng lm ni bt t tng ch ca bi th. Theo quan st ca chng ti, t th dng i lp c rt nhiu nh th s dng lm nn nhng bi th hay.

V d bi “Hai cu hi” (Ch Lan Vin) :

Ta l ai ? Nh ngn gi siu hnh
Cu hi h v thi nghn nn tt.
Ta v ai? S xoay chiu ngn bc
Bn tay ngi thp li triu chi xanh.

-Cu trc t th tng ng

So snh tng ng l mt thao tc t duy thng xuyn ca con ngi nhm lm ni r i tng nhn thc. Cu trc t th tng ng a n hiu qu l lm ni bt ch tr tnh. Bi th “Khng ” (Khuyt danh-Triu Tin) l mt v d:

Khi trn khung ci ch t
Cn mn em ngi
Dng rng dng mi
Hai u ni li.

Khi t ch tnh yu, i c gi
Em cng nn lm nh th ng qun.

-Cu trc t th ti ngn ngoi

y l loi cu trc t th c bit tinh t khin ta c ra ci vng mt trong vn bn. Cc nh th Vit Nam v Trung Quc xa thng s dng loi t th ny lm nn nt c trng th ng. Bi “Bnh tri nc” ca H Xun Hng c cu trc t th dng ny.

– Cu trc t th song song

cu trc t th song song, cc kh th trong bi u c mt thnh phn ip c hoc ip ng. Tnh lp li nh vy lm nn cu trc c o ca bi th. V d bi “T nh” ca B Kin Quc :

Bn chn i, ta a ngi i
Mi no ng d c khi ngi vp
C khi dm vo gai v bit u c khi
Ta phi i v ta yu mc ch.

Vnh tai i, ta a ngi i
n ming i d nghe li ng cht
Li th b v bit u c khi
Ta phi nghe v ta yu ting ht.

Cn rt nhiu kiu t th c o, giu tnh sng to khc cn phi c tip tc tm hiu. Chng hn nh trong phong tro Th mi (1932 1945) xut hin nhng bi th tng trng c cu trc theo m nhc.

3. Bi th hay l khi c nhc tnh c o

Quan nim th thay i rt nhiu theo thi gian, trng phi, c tnh sng to ca nh th nhng c mt nguyn l bt di bt dch: Th phi c tnh nhc. Tnh nhc khng ch phn bit th vi cc loi hnh ngh thut ngn t khc m cn lm cho mi bi th l mt sinh th ngh thut. C th thy mi bi th hay tht s c mt cu trc nhc tnh ring.

Bn v th, Mallarm cho rng: Nhc phi i trc mi s. C th dn ra rt nhiu bi th hay c nhc tnh c o nh: “Say” (V Hong Chng), “Mu thi gian” (on Ph T), “Nguyt cm” (Xun Diu)… Cc bi th bnh thanh ca Bch Kh nh: “Hong hoa”, “T b” c mt cht nhc rt l v rt hp dn.

Trong th c tnh nhc c tnh cht khun mu v c c kt trong cc th th. Lao ng sng tc ca nh th gi ngi ta ngh n cng vic son li cho cc ln iu dn ca. Trong th hin i mi bi th phi c tnh nhc c o. mi bi th hay ta thy li th c linh cm v nhc ca thi s dn dt, nhp iu va t do, va lin h vi kt cu nhc tnh ton bi, cun ht ngi c. Thm ch nhc c th i trc ng ngha, ta cha kp hiu cm thy hay nh trong th tng trng. V d tiu biu l tnh nhc ca bi th “Mu thi gian” (on Ph T). D khng hiu, hoc hiu rt t, nhng do nhc tnh c o, bi th d c bn c ng tnh xem l mt trong nhng tc phm hay nht ca phong tro Th mi (1932 1945).

4. Bi th hay l khi c ngn ng th mi l

Th l ngh thut ngn t. Nh th l ngh s ngn t. Mt nguyn l ca th l ngn ng phi mi l. Th khng chp nhn th ngn ng quen thuc n sn mn. Tui tr hm nay khng ai t tnh bng ca dao: n y mn mi hi o/ Vn hng c li ai vo hay cha? din t cm xc yu ng th hm nay s c cch ni khc, ph hp vi tm l cm nhn ca ngi c hin i.

Mi l l yu tnh ca ngn ng th. c hng triu cu th v tnh yu, Maiacovsky vn tm c cch ni mi:

Anh yu em
Nh ngi thng binh yu ci chn cn li ca mnh.
Nhiu cu th gm vo tr nh ca ta do s sng to, mi l:
-T tri xanh ri vi git thp Chm
(Vn Cao)
-Ti gi hn em mt cuc chin tranh.
(Thu Bn)
-Ti khc nhng chn tri khng c ngi bay
Li khc nhng ngi bay khng c chn tri.
(Trn Dn)

Ngn ng th i lp vi ngn ng vn xui, ngn ng hng ngy v t khi l li ni thng. C v vn th php ngh thut l ha ngn ng: Nhn ha, n d, so snh, cng iu, ni gim, ni vng, ng t ha tnh t…L ho trong th hin i c y ln mt nc mi khi t do, to bo trong vic kt hp t. Nhiu trng hp dn n phi giao tip nhng cng khng t khi c nhng sng to mi l nh: “Bin pha l”, “m thu tinh”, “l ngn”…(Xun Diu). “Nng thu tinh” trong th Thanh Tm Tuyn, trong ca t Trnh Cng Sn nh ln mt v p mi l.

5. Bi th hay l khi c sng to v ngh thut

Bi th l mt gi tr tng hp, nhng trc ht l ngh thut ngn t. V vy cc th php ngh thut c mt vai tr quan trng. Cht th th hin khng ch ni dung tr tnh ( ni iu g?) m cn ch nh ngh s ngn t sng to bng cc th php no.

Trn hnh trnh pht trin th va tch lu cc th php ngh thut truyn thng, va khng ngng sng to cc th php mi. Nhn din nhng bi th hay trong th hin i l khng n gin do s sng to ni rng ng bin lnh a th. Sng to ca nh th thng vt ln trc tm n nhn ca cng chng bn c.

Ngh v Bch Kh, Ch Lan Vin vit: C nhng ngi lm th. Li c nhng ngi va lm th va y th v pha trc. Kh thuc loi th hai. Vi phong tro Th mi (1932-1945) ngoi nhng th php ngh thut nh: Nhn ha, so snh, n d th Vit Nam giu c thm cc th php mi nh: Miu t khch th thm m mt cch c th, cm tnh (th t chn), tng hp cm gic, t cnh nhau nhng t xa nhau v ng ngha, kt cu bi th bng nhc tnh

Tt c kinh nghim sng to thi ca c, kim, ng, ty u c ch nhng iu quan trng l nh th phi sng to nn nhng th php ngh thut mi m, mang du n phong cch ring. T duy th tng hp gn vi tn tui ca nh th tng trng Php Ch. Baudelaire (1821-1867). Hnh thc th bc thang gn vi Nh th Nga V. Mayacovsky

Nh vy, mi tc phm th hay “l mt pht minh v ni dung ng thi l mt pht minh v hnh thc” (Leonid Leonov).

Lt, thng 12-2018